Giriş

Uyku, bütün canlıların en önemli bileşeni hava, su ve yiyecek gibi temel fizyolojik bir süreçtir (1). Sağlıklı bir yaşam için gerekli olan uyku, yarı bilinçsizlik hali olarak ifade edilmiş ve insan vücudunun yaşama tekrardan hazırlanması olarak tanımlanmıştır (2). Uyku fizyolojisi ve patolojisi yenidoğan, bebeklik, okul öncesi ve okul çocuğu, adölesan dönemlerinde farklılıklar gösterir. Bebekler ilk üç aylık dönemde günlerinin 16-18 saatini uyuyarak geçirir. Bu dönem bir uyku düzeni içinde gece ve gündüz eşit sayıda uyuma ve uyanma dönemlerinden

oluşurken okul öncesi dönemde uyku erişkin dönemdeki özelliğini kazanır. Okul çocuğu ve ergenlik döneminde uyku okul yaşamının getirdiği zorunluluklar nedeni ile aslında fizyolojik olmayan yani 24 saatte bir kez uyunan gece uykusuna dönüşür (3). Bireylerde fiziksel büyümenin ve akademik performansın güçlendirilmesinde uykunun yeri önemlidir. Özellikle çocuklarda bilişsel, fiziksel fonksiyonlarının akranlarına göre normal gelişim göstermelerinde yeterli düzeyde uyku uyumaları etkili olmaktadır (4). Uyku fizyolojik, psikolojik, sosyal yönden temel bir ihtiyaç olup ve bu ihtiyaç giderilmediği zaman uyku sorunları ortaya çıkmakta her yaştan bireyin günlük yaşam aktivitelerini ve kalitelerini doğrudan ve dolaylı olarak olumsuz etkilemektedir (5-7). Uyku sorunları, çocukların genelinde görülmekte beraber özellikle ergenlerde aileleri ve bakım verici bireylere fizyolojik, psikolojik boyutlarda büyük bir sorun oluşturmaktadır (8,9). 0-18 yaş grubu Birleşmiş Milletler Raporu'na göre çocuk olarak kabul edilmiş olup ergenlik ise gelişim dönemi olarak ifade edilmektedir. Ergenlik, hem biyolojik hem de sosyal açıdan çocukluk ve yetişkinlik arasındaki duygusal, bilişsel içeren geçiş dönemini oluşturmaktadır. Bu evre önceki yaşam evresiyle çelişen yeni beceriler, içgörü ve beklentilerin ortaya çıktığı bir zamandır (10). Bu dönem, bazı farklılıklar içermekle birlikte, genel olarak erken (11-14 yaş arası), orta (14-17 yaş arası) ve geç (17-20 yaş arası) ergenlik dönemi olarak üç alt sınıfa ayrılmaktadır (11).

Ergenlik dönemi kabaca bireyin çocukluktan erişkinliğe geçiş dönemidir ve bu dönemde bireyde oluşan fiziksel, ruhsal, hormonal değişimlerin yanı sıra uyku fizyolojisinde de değişiklikler meydana gelmesi doğaldır (12).

Uyku, ergen gelişiminin temel noktalarından birisidir. Ergenlik döneminde günlük uyku ihtiyacı 8-9 saat olup çocuk ve erişkinlerden daha fazladır (11). Artmış uyku ihtiyacına karşın bu döneme özgü faktörlerin etkisi ile günlük uyku süresi kısalır ve pek çok sorun yaşanmaktadır (13). Gece sık uyanma, uyanmayı reddetme, gündüz aşırı uyuma, hipersomni (gece uyku süresinin aşırı uzaması), gündüz uyuklamalarının artması, insomia (uykuya dalmada ya da devam ettirmede zorluk), stres ve duygusal olarak sürekli yorgun hissetmelerine, bel ve sırt ağrıları yaşamalarına, yorgunluk, bezginlik, ağrıya karşı duyarlılığın artması, sinirlilik gibi fiziksel ve zihinsel sorunlar yaşadıkları belirlenmiştir (8,9,13).

Uyku sağlığının sürdürülmesinde önemli faktörlerden biri de kaliteli uyku ve uyku alışkanlıklarıdır. Uyku alışkanlıklarının kaliteli olması uykuya yönelik rutinlerinin ve davranışlarının kazandırılması açısından önemlidir (1,14,15). Ergenlerde uyku düşünme, davranış ve duygu yeteneklerini, biliş ve hafızanın güçlendirilmesi, davranış düzenlenmesi, günlük etkinlikler, bireysel faktörler ve çevredeki değişiklikler ve sağlığın sürekliliği açısından önemlilik teşkil etmektedir (11,13,16).

Ergenlerde uyku ve uyku alışkanlıklarını etkileyen faktörlerin belirlenmesi, etkileyen faktörlere yönelik çözüm önerileri sunması açısından önemlilik oluşturmaktadır. Bu çalışma, ergenlerin uyku ve uyku alışkanlıklarının değerlendirilmesi amacıyla yapılmıştır.

Araştırma Soruları

1. Ergenlerin uyku ve uyku alışkanlıklarının değerlendirilmesinde yaş, cinsiyet, eğitim durumu ve uyku saati üzerinde etkisi var mıdır?

2. Ergenlerin uyku ve uyku alışkanlıklarının değerlendirilmesinde uyuma sorunu, uyku davranışı, kalkış zamanı, yatış zamanı, uyanıklık durumu üzerinde etkisi var mıdır?

Gereç ve Yöntemler

Araştırmanın Tipi: Çalışma, ergenlerin uyku ve uyku alışkanlıklarının değerlendirilmesi amacıyla tanımlayıcı olarak yapılmıştır.

Araştırmanın Yeri ve Zamanı: Araştırma 25 Aralık 2021-10 Şubat 2022 tarihleri arasında online olarak hazırlanan anket formu (Google Form) kullanılarak toplanmıştır.

Araştırmanın Evreni ve Örneklemi: Araştırmanın evrenini 25 Aralık 2021-10 Şubat 2022 tarihleri arasında çalışmaya katılmayı kabul eden ve ebeveynleri tarafından onaylanan, soruları cevaplamaya engel teşkil edecek herhangi bir engel durumu olmayan, 12-18 yaş grubunda yer alan ergenlerden Türkiye’de yaşayanların oluşturması planlanmıştır. Ancak Türkiye’de yaşayan her 12-18 yaş aralığında bulunanlara ulaşmanın imkansıza yakın olması nedeniyle çalışma online olarak oluşturulmuştur. Araştırmaya 12-18 yaş aralığında bulunan ve internete ulaşma imkanı olan ergenler dahil edilmiştir. Araştırmada veri toplama tekniği olarak anket kullanılmış olup online olarak hazırlanan anket formu (Google Formlar) sosyal ağlar ve sosyal medya üzerinden yayılmış ve birçok kesime ulaşılmaya çalışılmıştır. Araştırmada örneklem büyüklüğünün belirlenmesinde çok değişkenli veri analizlerinde kullanılan değişken sayısı esas alınarak hesaplanmıştır. Değişken sayısının esas alınarak belirlenmesi araştırma verilerinin aynı zamanda analize uygunluğunun da temel kriterlerindendir. Karagöz (17), Büyüköztürk (18) yapılan araştırmalarda verilerin analize uygunluğunun sağlanabilmesi için değişken sayısının en az 5 ve hatta 10 katı büyüklüğünde katılımcıya ulaşılması gerektiğini belirtmiştir. Bu doğrultuda ankette 33 ifade yer aldığı için 330 kişiye ulaşılması hedeflenmiştir (17,18). Bu kapsamda araştırmanın örneklemini Türkiye’de yaşayan 12-18 yaş grubunda yer alan ergenlerden olasılıksız örneklme yöntemlerinden kolayda örnekleme yöntemi ile seçilmiştir. Araştırmaya katılım şartlarını sağlayan 350 ergenler ile gerçekleştirilmiştir.

Araştırmanın Dahil Edilme ve Dışlanma Kriterleri

Dahil olma

- Araştırmaya katılacak olan ergenlerin 12-18 yaş aralığında olması

- Ebeveyn onayı olan ergenler

- Çalışmaya gönüllü olarak katılmayı kabul eden ergenler

Dışlama kriterleri

- Araştırmaya katılacak olan ergenlerin 12-18 yaş aralığı dışında olması

- Ebeveyn onayı olmayan ergenler

- Çalışmaya katılmayı kabul etmeyen ergenler

Veri Toplama Araçları

Araştırma verileri aşağıdaki veri toplama formları ile toplanmıştır:

- Sosyo-demografik veri toplama formu

- Çocukların uyku alışkanlıkları anketi (ÇUAA) kullanılmıştır.

Sosyo-demografik veri toplama formu: Araştırmacılar tarafından oluşturulan ergenlerin sosyo-demografik özelliklerini (yaş, cinsiyet ve eğitim durumu) belirlemeye yönelik 3 sorudan oluşmaktadır.

Çocukların uyku alışkanlıkları anketi: Araştırmada çocukların uyku alışkanlıklarının belirlenmesi amacıyla Owens ve ark. (19) tarafından geliştirilen ve Fis ve ark. (20) tarafından Türkçeye uyarlanan, geçerlilik ve güvenirlik çalışması yapılan 33 sorudan oluşan “ÇUAA” kullanılmıştır. ÇUAA 3’lü Likert tipinde oluşturulmuş olup “3= genellikle, 2= bazen” ve “1= nadiren” şeklinde seçenekleştirilmiş ve puanlanmıştır. Yapılan doğrulayıcı faktör analizinde 33 maddenin faktör yüklerinin 0,451 ile 0,816 aralıklarında olduğu belirlenmiştir. Araştırmada elde edilen verilen faktör analizine uygun olup olmadığının belirlenmesi amacıyla Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) ve Barlett testi yapılmış olup KMO değerinin 0,808 olduğu ve Barlett test değerlerinin (ki-kare= 5989.347; df=528; p<0,05) anlamlı olduğu belirlenmiştir. Yapılan faktör analizinde varyansın %63,34’ünü açıklayan 8 faktör olduğu belirlenmiştir. Bu faktörlerin isimlendirilmesi Owens ve ark. (19) tarafından geliştirilen ölçeğin orijinal formu esas alınarak düzenlenmiştir. Ankette yer alan 1, 3, 4, 5, 6, 8. maddeleri “yatma zamanı direnci”, 2. madde “uykuya dalmanın gecikmesi”, 9, 10, 11. maddeler “uyku süresi”, 5, 7, 8, 21. maddeler “uyku kaygısı”, 16, 24, 25. maddeler “gece uyanmaları”, 12, 13, 14, 15, 17, 22, 23. maddeler “parasomniler”, 18, 19, 20. maddeler “uykuda solunumun bozulması” ve 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33. maddeler “gün içinde uykululuk” şeklinde sıralanan sekiz alt boyut tanımlanmıştır. Ankette yer alan 1, 2, 3, 10, 11 ve 26. maddeler ters kodlanmıştır. Araştırmada çocukların uyku alışkanlıkları ölçeğinin Cronbach alfa katsayısı 0,854 olarak bulunmuştur. Toplamda elde edilen 41 puan kesim noktası olarak kabul edilmekte ve bunun üzerindeki değerler “klinik düzeyde anlamlı” olarak değerlendirilmektedir (17,18).

Araştırmanın Değişkenleri

Bağımsız değişkeni: Çocuğun; yaşı, cinsiyeti, eğitim durumu, uyku saati.

Bağımlı değişken: ÇUAA puan ortalamaları (uyuma sorunu, uyku davranışı, kalkış zamanı, yatış zamanı, uyanıklık durumu).

Verilerin değerlendirilmesi: Araştırmada verilerin değerlendirilmesinde ve analizinde SPSS (Statistical Package For Social Sciences) 26.0 paket programı kullanılmıştır.

İstatistiksel Analiz

Araştırmada tanımlayıcı istatistikler için yüzdelik dağılım, ortalama ve toplam puanlar kullanılmıştır. Çocukların cinsiyet, yaş, eğitim durumu değerlerine göre uyku alışkanlık düzeylerinin analizinde Mann-Whitney U ve Kruskal-Wallis testleri kullanılmıştır.

Araştırmanın etik boyutu: ÇUAA kullanımı için Fis ve ark.’ndan (20) e-mail yoluyla izin alınmıştır. Araştırma için Hakkari Üniversitesi Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Kurulu'ndan (IRB: 2021/81-1) izin alınmıştır. Araştırma kapsamında etik ihlale sebebiyet vermemek için 12-18 yaş grubunda yer alan ergenlere yönelik rıza formu ve ebeveynlerinden bilgilendirilmiş onam formu ile onay alınmıştır.

Bulgular

Sosyo-demografik Özelliklere İlişkin Bulgular

Araştırmaya katılan ergenlerin %56,3’ü erkek ve %43,7’si ise kızlardan oluşmaktadır. Ergenlerin eğitim durumlarına göre incelendiğinde %23,7’si üniversite, %42,9’u lise ve %33,4’ü ise ortaöğretim öğrencisi olduğu, yaş gruplarına göre %17,1’i 12-13 yaş, %21,1’i 14-15 yaş, %30,6’sı 16-17 yaş ve %31,1’i ise 18 yaş oldukları belirlenmiştir. Ergenlerin uyku saatleri verileri incelendiğinde ise %25,4’ü 21:30-22:00, %29,4’ü 22:01-23:00, %28,9’u 23:01-24:00 ve %16,3’ü ise 00:01 ve sonrasında uyudukları saptanmıştır (Tablo 1).

Sosyo-demografik Özelliklere Göre Uyku Alışkanlık Düzeylerine İlişkin Bulgular

Araştırmada ergenlerin sosyo-demografik özelliklere göre uyku alışkanlık düzeylerinin istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (p<0,05). Yapılan analiz sonucunda ergenlerin “ÇUAA” ortalamaları arasındaki farklılığın sonucunda 21:30-22:00 ile 23:01-24:00 ve 00:01 sonrası uyuyanlar arasında olduğu, 23:01-24:00 ve 00:01 sonrasında uyudukları belirlenmiştir (Tablo 2).

Cinsiyet Değişkenine Göre Uyku Alışkanlık Düzeylerine İlişkin Bulgular

Yapılan analiz sonucunda ergenlerin ÇUAA alt boyutlarından “yatma zamanı direnci” (z=-2.188; p<0,05), “gece uyanmaları”, “parasomniler” ve “uykuda solunum bozulması cinsiyete göre farklılaştığı (z=-3.422; p<0,05: z=-4.133; p<0,05: z=-3.763; p<0,05). “uykuya dalmanın gecikmesi”, “uyku süresi”, “uyku kaygısı” ve “gün içi uykululuk” alt boyutlarının cinsiyete göre farklılaşmadığı saptanmıştır (Tablo 3).

Ergenlerin uyku alışkanlıklarının cinsiyete göre farklılık gösterdiği sonucu ortaya çıkmış olup erkeklerin kızlara göre daha az uyku alışkanlıkları sorunu yaşadıkları belirlenmiştir.

Eğitim Durumuna Göre Uyku Alışkanlık Düzeylerine İlişkin Bulgular

Yapılan analiz sonucunda ergenlerin eğitim düzeyine göre ÇUAA alt boyutlarından “yatma zamanı direnci”, “uykuya dalmanın gecikmesi”, “uyku kayısı”, “gece uyanmaları”, “parasomniler”, “uykuda solunum bozulması” ve “gün içi uykululuk” boyutları toplam puan ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı (p<0,05) olduğu üniversite (18 yaşında üniversiteye başlamayanlar) ile lise ve ortaöğretim öğrencileri arasında eğitim durumu üniversite olan ergenlerin (18 yaşında üniversiteye başlayanlar) lehine gerçekleştiği (p<0,05) fakat ergenlerin “uyku süresi” alışkanlıklarının toplam puan ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır (Tablo 4).

Ergenlerin eğitim durumuna göre uyku alışkanlıklarının farklılık gösterdiği, üniversiteye devam eden ergenlerin lise ve ortaokul öğrencilerine göre daha çok uyku alışkanlıkları sorunu yaşadıkları belirlenmiştir.

Yaş ve Uyku Saati Değişkenine Göre Uyku Alışkanlık Düzeylerine İlişkin Bulgular

Yapılan Kruskal-Wallis H sonucunda yaş gruplarına göre ÇUAA alt boyutlarından “yatma zamanı direnci”, “uykuya dalmanın gecikmesi”, “uyku kayısı”, “uyku süresi”, “gece uyanmaları”, “parasomniler”, “uykuda solunum bozulması” ve “gün içi uykululuk” boyutları sıralamalar ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (p<0,05).

Ergenlerin yaş gruplarına göre uyku alışkanlıkları incelendiğinde 18 yaşında olanların 12-13 yaş, 14-15 yaş ve 16-17 yaş gruplarından daha iyi olduğu belirlenmiştir (Tablo 5).

Ergenlerin uyku saatine değişkenine göre göre ÇUAA alt boyutlarından “yatma zamanı direnci”, “uykuya dalmanın gecikmesi”, “uyku süresi” “uyku kayısı”, “gece uyanmaları”, “parasomniler” ve “uykuda solunum bozulması” boyutları sıralamalar ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (p<0,05). Ancak uyku saati değişkenine göre “gün içi uykululuk” boyutu sıralamalar ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır (p>0,05).

Ergenlerin 23:01-24:00 ve 00:01 ve sonrasında uyuyanların, 21:30-22:00 saatlerinde uyuyanlardan yüksek ve ortalamalarının farklılık gösterdiği belirlenmiştir. Çalışmamızda uyku saati geciktikçe ergenlerin uyku alışkanlıkları sorunu yaşadıkları ortaya çıkmıştır (Tablo 5 devamı).

Tartışma

Ergenlerde uyku ve uyku alışkanlıklarının değerlendirilmesinde cinsiyet, eğitim durumu, yaş ve uyku saati değişkenleri önemlilik oluşturmaktadır.

Ergenlerin sosyo-demografik özelliklere göre çocukların uyku alışkanlık düzeylerine ilişkin bulguların sonuçları Saygılı ve ark.’nın (21) üniversite öğrencilerinde uyku kalitesi ve yorgunluk üzerine yaptığı çalışma ile Xu ve ark.’nın (22) 16-20 yaş Çinli adölesanlarda yaptığı çalışma, sonuçlarımızla uyumludur.

Gupta ve ark.’nın (23) ise adölesanlarla yaptığı çalışmada adölesanların uykuya geçişlerinin genel olarak 20:00’dan sonra olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bülbül ve ark.’nın (3) yaptığı adölesanlarda uyku sorunları ve etkileyen faktörler çalışmasında 12-14 yaş grubundaki öğrencilerde gece saat 23’ten sonra yatma oranı %18,5 iken 18 yaş üstü adölesanlarda bu oran %70’e yükselmektedir. 16-18 yaş arası ergenlerin 21:30-22:00 ile 23:01-24:00 ve 00:01 sonrası uyuyanlar arasında olduğu, 23:01-24:00 ve 00:01 sonrasında uyudukları belirlenmiştir. Yaş arttıkça gece yatma saatinin anlamlı bir şekilde arttığı çalışmamızın bulgularıyla uyumludur. Cinsiyet değişkenine göre uyku alışkanlık düzeylerine ilişkin bulgular Epstein ve ark.’nın (24) İsrail’deki ilkokul, ortaokul ve lise oğrencileriyle yaptıkları araştırmada, “uykuya dalmanın gecikmesi”, “uyku süresi”, “uyku kaygısı” ve “gün içi uykululuk” durumlarının cinsiyete göre farklılaşmadığı, Bharti ve ark.’nın (25) okula giden çocuklarda uyku sorunlarına yönelik çalışmasında ve Fırat ve ark.’nın (26) ergenlerde yorgunluk üzerine etkili faktörlerin yapısal eşitlik modeli ile incelenmesi erkeklerin kızlara göre daha az uyku alışkanlıkları sorunu yaşadıkları belirlenmiştir.

Eğitim durumuna göre uyku alışkanlık düzeylerine ilişkin bulgu sonuçları BaHammam ve ark.’nın (27) ilköğretim okulu çocuklarının uyku sorunları ve alışkanlıkları ile ilgili çalışmasında, Bootzin ve Stevens'in (28) de ergenlerde uykularına ilişkin çalışması ile Zhang ve ark.’nın (29) Çin'de adölesanlarla yaptığı çalışmanın sonuçları ile uyumludur. Bu bulgu Vardar ve ark.’nın (10) yaptığı ergen sporcu kızlarda egzersiz yoğunluğu ve öznel uyku kalitesi ilişkisi çalışmasında lise ve ortaöğretimde öğrenim gören kız öğrencilerin yatma zamanında direnç gösterme ve uyku esnasında yaşadığı stresin uyku kalitelerini etkilediği ve üniversite başlayan ergenlerin lise ile ortaokul öğrencilerine göre daha çok uyku alışkanlıkları sorunu yaşadıkları belirlenmiştir.

Yaş değişkenine göre uyku alışkanlık düzeylerine ilişkin bulgular Joo ve ark.’nın (30) Kore’de lise öğrencilerinin gündüz uyku prevelansı ile arasındak ilişki çalışması ve Chung ve Cheung'un (31) Hong-Kong ve Çinli ergenlerin uyku-uyanıklık düzeni çalışması, Bates ve ark.’nın (32) çocuk ve ergenlerle yaptığı çalışmanın sonuçları bulgularımızla uyumluluk göstermektedir. Johnson ve ark.’nın (33) ergenlikte Amerikan Tanı ve Sınıflandırma Sistemi’nin son versiyonu uykusuzluğunun epidemiyolojisi: Yaşam boyu yaygınlık, kroniklik ve acil cinsiyet farkı çalışmasında ise uyku esnasında uyku sorunlarının yaş dönemlerine göre parallelik gösterdiği ve 18 yaşında olanların 12-13 yaş, 14-15 yaş ve 16-17 yaş gruplarından daha iyi olduğu saptanmıştır.

Uyku saati değişkenine göre uyku alışkanlık düzeylerine ilişkin bulgular Chervin ve ark.’nın (34) yaptığı çalışmada, ergenlerin %30-38’inin uyumada direnç gösterdikleri, uyuduklarında gece uyanmalarının uyku saatine göre farklılaştığı, Luginbuehl ve Kohler (35) in yaptığı çalışma uyku saati geciktikçe ergenlerin uyku alışkanlıkları sorunu yaşadıkları bulgularımızla uyumludur. Tekeli (36) yaptığı lise son sınıf oğrencilerinin uyku kalitelerinin ve sınav kaygılarının değerlendirilmesi çalışması ve Shin ve ark.’nın (37) lise öğrencilerinin uyku alışkanlıkları, performansı, gündüz uyku hali çalışması sonuçları da çalışma sonuçlarımızla benzerlik göstermektedir.

Çalışmanın Kısıtlılıkları

Çalışmaya 12-18 yaş arasında ergenler dahil edilmiştir. Araştırma sonuçları sadece araştırmadaki örneklem grubuna genellenebilir.

Sonuç

Ergenlik döneminde uyku ve uyku alışkanlıklarının değerlendirilmesi özel bir çaba, dikkat ve bilgi birikimi gerektirir. Uyku ve uyku kaliteleri ergenlerin biyo-psikososyal sağlığını, sosyal ilişkilerini, gün içi aktivitelerini ve aile etkileşimini her yönden etkilemektedir. Ergenlerin uyku ve uykularının değerlendirilmesinde yaş, cinsiyet, eğitim durumu ve uyku alışkanlıklarına ilişkin veriler uyku kalitelerini doğrudan ve dolaylı olarak etkilemektedir. Bu yüzden ergenlerin uyku ve uyku alışkanlıklarını etkileyen faktörlerin belirlenerek etkileyen faktörler ile ilişkili araştırmaların ve çalışmaların yapılması önerilmektedir.

Etik

Etik Kurul Onayı: Araştırma için Hakkari Üniversitesi Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Kurulu'ndan (IRB: 2021/81-1, tarih: 24.12.2021) izin alınmıştır.

Hasta Onayı: Araştırma kapsamında etik ihlale sebebiyet vermemek için 12-18 yaş grubunda yer alan ergenlere yönelik rıza formu ve ebeveynlerinden bilgilendirilmiş onam formu ile onay alınmıştır.

Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu ve editörler kurulu dışında olan kişiler tarafından değerlendirilmiştir.

Yazarlık Katkıları

Konsept: Ç.M.H., D.D.K., Dizayn: Ç.M.H., D.D.K., Veri Toplama veya İşleme: Ç.M.H., D.D.K., Analiz veya Yorumlama: Ç.M.H., D.D.K., Litaratür Arama: Ç.M.H., D.D.K., Yazan: Ç.M.H.

Çıkar Çatışması: Yazarlar tarafından çıkar çatışması bildirilmemiştir.

Finansal Destek: Yazarlar tarafından finansal destek almadıkları bildirilmiştir.