Giriş

Gelişen teknolojinin insan hayatında birçok temel yaşam alanını şekillendirdiği yadsınamaz bir gerçek haline gelmiştir. Teknoloji ilerledikçe özellikle ergenlerin oyun alışkanlıklarının değiştiği ve zamanlarını, dikkatlerini giderek daha çok dijital oyunlara verdikleri görülmektedir (1). Dijital ortamda oynanan çevrimiçi ve çevrimdışı oyunlar, sosyalleşme, beceri geliştirme, problem çözme, sorumluluk ve değerler eğitimi gibi birçok konuda çocuğun gelişimine katkıda bulunur. Ancak, kontrolsüz kullanımları dijital oyun bağımlılığı için bir risk oluşturmaktadır (2).

Gelişen teknoloji ile hayatımıza giren ve yaygınlığı gün geçtikçe artan davranış bağımlılıklardan biri olan dijital oyun bağımlılığı, çocuklar tarafından sürekli oyun oynamanın yanı sıra oyunu gerçek hayatla ilişkilendirmeleri, gerçek hayattaki sorumluluklarını ihmal etmeleri ve oyunu yapılması gereken öncelikli işler gibi görmeleri olarak tanımlanmaktadır (3,4). Ergen bireyler arasında oyun bağımlılığı prevelansının %2-15 arasında değiştiği yapılan çalışmalarda görülmektedir (5-8). Türkiye’de ergenler arasında oyun bağımlılığı yaygınlığının %28,8 olduğu bulunmuştur (3).

Bireyin oyun oynama nedenleri arasında psikolojik veya kişilerarası faktörlerden can sıkıntısı, yalnızlık, düşük benlik saygısı, düşmanlık, dürtüsellik, öz kontrol ve motivasyon eksikliği yer almaktadır. Bunun yanında eğlence, rekabet, başka bir etkinliğin olmaması, sosyalleşme, hayal ortamı oluşturma, bulunulan zaman ve mekandan kaçma gibi nedenler de sıralanabilir (9). Kontrolsüz ve uzun zaman oynanan dijital oyunlar çocuk ve ergenlerin uyku alışkanlıklarının değişmesine, olumsuz alışkanlıklar kazanmalarına neden olmaktadır (7,10). Yapılan çalışmalar ergenlerin uyku ihtiyaçlarının yeterli düzeyde ve yeterli kalitede karşılanamamasında dijital oyunlar oynama, bilgisayar, akıllı telefon, tablet ve televizyon izleme alışkanlıkları gibi çevresel nedenlerin önemli yeri olduğu belirtilmektedir (11). Çocuk ve ergenlerde, uykuya dalmadan önceki dijital ekran maruziyeti bireylerde az uykuya, uyku kalitesinin bozulmasına sebep olmaktadır (12). Yetersiz ve kalitesiz uyku çocuk ve ergenlerin fiziksel, psikolojik, sosyal ve bilişsel gelişimlerinde sorunlara neden olmaktadır (13). Fiziksel büyümenin hızlandığı ergenlik döneminde uyku, fiziksel ve akademik performansı iyileştirmede temel faktördür (14,15).

Bu çalışmanın amacı ergenlerin dijital oyun bağımlılığı, uyku kalitesi düzeylerini araştırmak ve aralarındaki ilişkiyi incelemektir.

Araştırma Soruları

1. Ergenlerin dijital oyun bağımlılığı düzeyleri nelerdir?

2. Ergenlerin uyku kalitesi nasıldır?

3. Ergenlerin oyun bağımlılıkları ile uyku kaliteleri arasında ne tür ilişki vardır?

Gereç ve Yöntemler

Araştırma Evren ve Örneklemi

Çalışma nicel, tanımlayıcı ve kesitsel niteliktedir. Araştırmanın evrenini Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı Doğu Karadeniz Bölgesi’ndeki bir ilçe merkezindeki lise öğrencileri (n=1,397) oluşturmaktadır. Bu araştırmada sonuç ölçütü kategorik olduğu için örneklem hacminin hesaplanmasında n= (N*t²*p*q)/[d2*(N-1)+t²*p*q] formülünden yararlanılmıştır. Formül için n=1,397, p=0,5, q=0,5, t=1,96, d=0,05 alınmış minimum örneklem büyüklüğü 302 kişi olarak hesaplanmıştır. Araştırmada veri toplama 312 kişi ile tamamlanmıştır. Veri toplamak için ilçede bulunan altı lise arasından olasılıklı örneklem yöntem kapsamında basit rastgele yöntemle liseler belirlenmiştir. Seçilen üç liseden katılımcılara ulaşılmıştır.

Araştırmaya Dahil Edilme Kriterleri

Seçilen liselerin 9, 10, 11 ve 12. sınıflarına kayıtlı öğrencilerin;

• Kronik hastalığı,

• Nörolojik hastalıkları ve

• Psikiyatrik hastalıkları olmayan,

• Türkçe konuşup anlayabilen, iletişim engeli bulunmayan,

• Çalışmaya katılmaya gönüllü ve velilerinden onam alınmış olan öğrenciler araştırma kapsamına alınmıştır.

Verilerin Toplanması

Çalışma verileri 10.05.2019-30.05.2019 tarihleri arasında toplandı. Araştırmaya dahil edilme kriterlerini karşılayan öğrencilere araştırma hakkında bilgi verilerek, yazılı ve sözlü onamları alındı. Sınıfta yüz yüze görüşme yöntemi ile uygulanan anket formları, ders başlamadan 15 dakika içinde uygulanmıştır.

Veri Toplama Araçları

Araştırmada veri toplama aracı olarak, araştırmacılar tarafından geliştirilmiş olan “tanıtıcı bilgi formu” ile “dijital oyun bağımlılığı ölçeği” (DOBÖ) ve “Pittsburgh uyku kalitesi indeksi (PUKİ)” kullanılmıştır.

Tanıtıcı Bilgi Formu

Ergenlerin demografik bilgilerini (cinsiyet, yaş, sınıf düzeyi, internet kullanım ve oyun oynama düzeyi vb.) öğrenmek amacıyla tanıtıcı bilgi formu hazırlanmıştır.

DOBÖ   

Ölçek Lemmens et al. (16) tarafından ergenlerin sorunlu dijital oyun davranışlarını belirlemek amacıyla geliştirilmiştir. Ölçek DOBÖ-21’in daha kısa, 7 maddelik bir versiyonudur. Yalçın Irmak ve Erdoğan (17), ölçeğin Türkçe geçerlilik ve güvenilirlik çalışmasını 12-18 yaş arası ergenler arasında gerçekleştirmiştir. Ölçekten elde edilen puanlar 7 ile 35 arasında değişmektedir. Politetik tanıya göre yedi maddenin en az dördüne üç (bazen) ve üzerinde puan veriyorsa oyun bağımlısı olarak tanımlanmıştır. Ölçekten alınan toplam puan arttıkça, dijital oyun bağımlılığı seviyesi artar (16,17).

PUKİ

PUKİ, Buysse ve ark. tarafından (18) geliştirilmiş, Ağargün ve ark. (19) tarafından Türkçeye uyarlanmıştır. PUKİ, geçmiş bir aylık sürede uyku kalitesini ve bozukluğunu değerlendiren 19 maddeden oluşmaktadır. Ölçeğin puanlanan 18 sorusu, öznel uyku kalitesi, uyku latensi, uyku süresi, alışılmış uyku etkinliği, uyku bozukluğu, uyku ilacı kullanımı ve gündüz işlev bozukluğu olarak 7 bileşenden oluşur. Her bir bileşen 0-3 puan üzerinden değerlendirilir. Yedi bileşenin toplam puanı ölçek toplam puanını verir. Toplam puan 0-21 arasında değişir. Toplam puanın 5’ten büyük olması “kötü uyku kalitesini”, 5 ve altında puan “iyi uyku kalitesini” gösterir.

İstatistiksel Analiz

Araştırmada elde edilen verilerin değerlendirmesi bilgisayar ortamında SPSS 21 For Windows bilgisayar paket programları ile yapıldı. Ölçeklerden alınan puanların normal dağılıma uygunluğu Kolmogorov-Smirnov testiyle yapılmış, ölçek toplam puanları normal dağılıma uymadığından ikili karşılaştırmalarda Mann-Whitney U testi, ikiden fazla değişkenlerde Kruskal-Wallis testi kullanılmıştır. Ayrıca bulguların değerlendirilmesinde tanımlayıcı istatistikler (ortalama, standart sapma, ortanca, minimum ve maksimum değerleri ve yüzdelik sayılar) ve korelasyon analizleri kullanıldı. Anlamlılık düzeyi p<0,05 kabul edildi.

Bulgular

Çalışmaya alınan ergenlerin yaş ortalaması 15,99±0,85 yıldır. Katılımcıların %59,9’unun erkek olduğu, %70,8’inin ailesinin gelir durumunu orta olarak algıladıkları saptanmıştır. Ergenlerin %74’ünün evde kendilerine ait bilgisayarının olmadığı, %62,5’inin evde internet bağlantısının olmadığı, %86,9’unun akıllı telefona sahip olduğu ve %46,8’inin günlük 2 saatten fazla internet kullandığı belirlenmiştir. Çalışmaya katılan ergenlerin %78,5’inin bilgisayar, cep telefonu, tablet ya da oyun salonlarında dijital oyun oynadığı saptanmıştır. Dijital oyun oynayan ergenlerin %30,4’ü aksiyon/savaş türü oyun oynadığını, %42’si günlük oyun oynama süresini 1-2 saat olduğunu ifade etmişlerdir. Öğrencilerin %34,9’unun uyku kalitesinin kötü, %16,3’ünün oyun bağımlısı olduğu bulunmuştur (Tablo 1).

Araştırmada ergenlerin DOBÖ ortalama puanı 12,46±5,57 ve PUKİ ortalama puanı 4,72±2,53’tür. DOBÖ ve PUKİ puanları arasında pozitif yönlü, düşük düzey, istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki vardır (r=0,157, p≤0,001). Ergenlerin dijital oyun bağımlılığı puanları arttıkça uyku kalitesi puanları da yükselmektedir (Tablo 2).

Çalışmaya katılan 14-15 yaş grubundakilerin PUKİ ortalama puanları daha yüksekken (p=0,002), DOBÖ ortalama puanları yaş değişkeninden etkilenmemiştir (p>0,05). Ergenlerin DOBÖ ortalama puanları erkeklerde daha yüksekken (p<0,001); PUKİ ortalama puanları da kızlarda daha yüksek bulunmuştur (p<0,001).

Ergenlerin kendine ait bilgisayar ve cep telefonu olma durumu, evde internet olma durumu grupları ile PUKİ ortanca puanları arasında farklılık görülmemektedir (p>0,05). Günlük internet kullanma süresi 2 saatten fazla olan ergenlerin PUKİ ortanca değerleri diğer gruplara göre daha yüksektir (p<0,001). Evinde internet bağlantısı olan, bilgisayar ve akıllı telefona sahip ve günlük internet kullanma süresi 2 saatten fazla olan ergenlerin DOBÖ ortalama puanları diğer gruplara göre daha yüksektir (p<0,05) (Tablo 3).

Tartışma

Bu araştırmada ergenlerde dijital oyun bağımlılığı ve uyku kalitesi arasındaki ilişki araştırılmış olup katılımcıların DOBÖ ve PUKİ puanları arasında pozitif yönlü, düşük düzey, istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki olduğu sonucuna ulaşılmıştır (r=0,157, p≤0,001). Ergenlerin dijital oyun bağımlılığı puanları arttıkça uyku kalitesi puanları da yükselmekte ve artan puanlar kötü uyku kalitesini göstermektedir. Bu sonuçlar, uyku bozukluğunun ve problemli dijital oyun kullanımının ergenlerde sorun teşkil ettiği varsayımını desteklemektedir (5,20,21). Yapılan çalışmalarda da video oyunu oynama yoğunluğunun uyku kalitesi üzerinde olumsuz bir etkisi olduğunu ve kötüleşen uyku kalitesi için bir risk faktörü oluşturduğunu saptamışlardır (20,21). Ancak kötü uyku kalitesi sadece problemli dijital oyun oynama ile sınırlı değildir. Ancak dijital oyun oynamak ile kötü uyku kalitesi arasında bir ilişki olabilir.

DOBÖ’den elde edilebilecek puanlar 7 ile 35 arasında değiştiği göz önüne alındığında, araştırmada ergenlerin oyun bağımlılıklarının orta düzeyde olduğu görülmektedir. Arslan (22) tarafından yapılan bir araştırmada ortaöğretim öğrencileri arasında dijital oyun bağımlılıklarının orta düzeyde olduğu tespit edilmiştir. Literatürde ergenlerde oyun bağımlılığı oranı %2-15 arasında değişmektedir (5-8). Araştırmamızda dijital oyun bağımlılığı oranı %16,3’tür. Araştırmamızda elde ettiğimiz bu sonuç, diğer çalışma bulguları göre yüksek bulunmuştur. Bu durum oyun bağımlılığını ölçmek için kullanılan ölçüm aracı farklılıklarından, çalışmanın yapıldığı örneklem grubundaki ergenlerin çalışmaya karşı tutumları, anketleri doldurma titizliği, anket sorularına verdikleri yanıtların samimiyeti, çalışmaya alınan örneklem için dışlama kriterlerinden kaynaklanabilir.

Ergenlerin uyku kalitesi değerlendirildiğinde, ergenlerin %65,1'inin uyku kalitesinin iyi, %34,9’unun uyku kalitesinin kötü olduğu tespit edilmiştir. Ergenlerde uyku kalitesi ile ilgili olarak Türkiye’de yapılan çalışmalarda uyku problemlerinin giderek arttığı görülmektedir. Adölesanların %36,4 ile %54,7 arasında değişen oranlarda uyku kalitesinin kötü olduğu belirlenmiştir (23-25). Araştırmamızda ergenlerin uyku kalitesi diğer ergenler ile benzerlik göstermektedir.

Ergenlerde yaş gruplarına göre uyku kalitesi ve oyun bağımlılıkları incelendiğinde, oyun bağımlılık puanlarında yaş gruplarında fark yokken (p=0,083), uyku kalitesi puanlarının 16-18 yaş grubunda daha fazla olduğu belirlenmiştir (p=0,002). Yapılan bazı çalışmalar da yaş ve uyku kalitesi arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki olduğunu bildirmektedir (26-28).

Çalışmada cinsiyet ile uyku kalitesi ve dijital oyun bağımlılığı ölçek puanları açısından gruplar arasında istatistiksel olarak önemli fark bulunmuştur (p<0,001). Adölesan dönemde kızların erkeklere oranla daha yüksek oranda uyku kalitesinin kötü olduğunu gösteren çalışmalar bulunmaktadır (24,26). Bu çalışmada da benzer şekilde, uyku kalitesi kızlarda, erkeklere göre daha kötü olduğu bulunmuştur. Dijital oyun bağımlılığı araştırmaları incelendiğinde, erkeklerin kızlardan daha çok dijital oyun oynadıkları ve bu oyunlara daha fazla bağımlılık gösterdikleri belirtilmektedir (29-31). Bu çalışmada da erkeklerin dijital oyun bağımlılık puanlarının kızlara göre daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu sonuç kız ve erkek öğrencilerin boş zaman aktivitelerine yönelik ilgilerinin farklılığından ve cinsiyete yönelik dijital oyun türlerinin farklılığından kaynaklanabileceği düşünülmektedir (32,33).

Yapılan çalışmalar, uykunun fiziksel aktivite, anksiyete, depresyon, internet ve akıllı telefon kullanımı, çevresel faktörler gibi birçok nedenden etkilendiğini göstermektedir (25). Ergenlerin evinde internet olması, kendisine ait bilgisayar ve telefon varlığı ile uyku kalitesi puanı arasında istatistiksel olarak fark bulunmamıştır. Günlük 2 saattten fazla internette zaman geçiren ergenlerin, daha az internette zaman geçirenlere göre daha fazla kötü uyku kalitesine sahip olduğu tespit edilmiştir. Aşırı ve zararlı internet kullanımı olarak tanımlanan internet bağımlılığı ile ilgili yapılan bir araştırmada da kötü uyku kalitesi ve internet bağımlılığının yaygın olarak birlikte olduğunu, internet bağımlılığı ile kötü uyku kalitesi arasındaki ilişkinin güçlü bir kanıtı olduğu belirtilmiştir (34). Ergenlerin oyun bağımlılık puanları incelendiğinde ise, kendine ait bilgisayarı, cep telefonu, evinde interneti olan ve günlük 2 saatten fazla internette zaman geçiren ergenlerin diğer gruplara göre oyun bağımlılık puanları anlamlı düzeyde yüksek bulunmuştur (hepsi için p<0,05) (Tablo 3). Bu gruplarda yer alan ergenlerin dijital araçlara erişim olanaklarının daha fazla olmasının bu durum üzerinde etkili olduğu düşünülmektedir. Günde 1 saatten az ve 2 saatten fazla internet kullanan ergenlerde PUKİ açısından istatistiksel olarak fark bulunmamıştır.

Araştırmanın Kısıtlılıkları

Çalışmada veriler sadece bir ilçe merkezinde bulunan öğrencilerle yapıldığından sonuçlar araştırma grubuna genellenebilir. Ergenlerde uyku kalitesini etkileyebilecek birçok faktör bulunmasına rağmen çalışmamızda kısıtlı faktörler araştırılmıştır. Örneğin, ergenlerin uyudukları odayı tek başlarına mı kullandıkları yoksa başkaları ile paylaşıp paylaşmamasının araştırılmaması çalışmamızın sınırlılığıdır.

Sonuç

Araştırmada; DOBÖ puanı yüksek olan ergenlerin PUKİ toplam puanları da yüksek olarak tespit edilmiştir. Aşırı ve kontrolsüz dijital oyun oynamanın ergenlerin uyku kaitesi üzerine yaptığı olumsuz etkiler konusunda farkında olunmalı, ergenler ve aileleri bu konuda bilgilendirmelidir. Aileler, sağlıklı dijital ekran kullanımı konusunda çocuklarını uyarmalıdır. Dijital oyun oynamanın ebeveyn kontrolünde olması ve sınırlanması gerekmektedir. Böylelikle ergenlerin oyun bağımlığı, uyku alışkanlıklarının takip edilmesiyle sorun belirlendiğinde tehlikeli boyutlara ulaşmadan önlem alınması sağlanabilir.

Etik

Etik Kurul Onayı: Araştırma öncesinde Gümüşhane Üniversitesi Etik Kurulu (14.01.2019 tarih ve 2019/1 sayılı) ve İl Milli Eğitim Müdürlüğü’nden (08.02.2019 tarih ve 2752035 sayılı olur) yazılı olarak izin alındı.

Hasta Onayı: Çalışmaya alınacak öğrencilere çalışmanın konusu ve uygulama hakkında bilgilendirme yapıldıktan sonra öğrencilerden bilgilendirilmiş onam alındı. Araştırmaya katılacak öğrencilerin kişisel bilgilerinin gizli olacağı ve araştırmada elde edilen bulguların araştırma dışında kullanılmayacağı konusunda açıklama yapılmıştır.

Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu dışında olan kişiler tarafından değerlendirilmiştir.

Yazarlık Katkıları

Konsept: B.T., B.G., Dizayn: B.T., B.G., Veri Toplama veya İşleme: B.T., B.G., Analiz veya Yorumlama: B.T., B.G., Yazan: B.T., B.G.

Çıkar Çatışması: Yazarlar bu makale ile ilgili olarak herhangi bir çıkar çatışması bildirmemiştir.

Finansal Destek: Çalışmamız için hiçbir kurum ya da kişiden finansal destek alınmamıştır.