Giriş

Fiziksel aktivite, enerji harcanarak yapılan, kalp ve solunum sayısını artıran, yürüme, koşma, kol ve bacak hareketleri gibi vücut hareketlerini ifade etmede kullanılan bir terimdir (1,2). Fiziksel aktivite, çocukların fiziksel, bilişsel, psikolojik ve sosyal gelişimine ve akademik başarılarına katkı sağlamaktadır (2,3). Çocukların, sağlıklı büyüme ve gelişmeleri için en az 60 dakika orta dereceden şiddetliye doğru fiziksel aktivite yapmaları tavsiye edilmektedir (4). Teknolojik gelişmeler, insanların yaşam kalitesini artırsa da fiziksel aktivite yapmayan ve sedanter davranış (televizyon ve internette harcanan zamanın artması) gösteren çocukların sayısının artması, obezite, tip II diyabet, kanser, hipertansiyon, osteoporoz, kalp ve akciğer fonksiyonlarında bozulma gibi çeşitli sağlık sorunlarının ortaya çıkmasına yol açabilmektedir (3,5). Çocukların bu sağlık sorunları ile karşılaşmamaları ve ileriki yaşamlarını sağlıklı bir şekilde sürdürmeleri için düzenli fiziksel aktivite yapmaları gerekmektedir. Fiziksel aktivitenin, homeostatik uyku için uygun fiziksel değişiklikleri yapması, öz saygıyı artırması, anksiyete ve depresyonun azalmasına yardımcı olması uyku üzerinde olumlu etki sağlamaktadır (6).

Uyku, organizmanın çevreyle iletişiminin belirli bir süre olmaması ve çeşitli uyaranlarla tekrar geri dönmesi şeklinde ifade edilmektedir (7). Uyku, her yaş grubundaki bireyin fiziksel, psikolojik ve mental olarak dinlenmesini, görevlerini en iyi şekliyle yapabilmesini ve yaşam kalitesini artıran yatma ve hareketsizlik şeklidir. Ayrıca uyku, bireyin temel gereksinimleri arasında yer alan, vücudu yaşama yeniden hazırlayan ve enerji kazanmasına yardımcı olan bilinçsizlik durumudur (8-10). Bunlara ek olarak uyku çocukların fiziksel büyümesinde, zihinsel, duygusal ve davranışsal gelişiminde, dokularının iyileşmesinde ve immün sisteminin güçlenmesinde önemli rolü bulunan karmaşık ve aktif bir süreçtir. Uyku yapısı ve süresi çocuğun yaş dönemine göre farklılık göstermektedir (11). Uyku bozukluğu çocuklar arasında en yaygın görülen sorun olup çocukların %25’inin uyku sorunu yaşadıkları belirtilmektedir (12). Uyku sorunu yaşayan çocukların okul performansı düşmekte, bilişsel, davranışsal ve beslenme sorunları yaşamakta ve günlük aktivitelerini yapmakta zorlanmaktadırlar (13). Çocuğun uyku sorunu yaşadığını gösteren belirtiler, uykuyu başlatma ve sürdürmede zorlanma, uyku sırasında dişlerini gıcırdatma, yorgun uyanma, erken uyanma, anne-babayla yatma arzusu, altını ıslatma ve horlama gibi durumlar yer almaktadır (13,14). Literatürde okul öncesi çocukların, adölesan ve yetişkin bireylerin fiziksel aktivite ve uyku sorununu birlikte ele alıp inceleyen çalışma bulunmaktadır. Ancak ilköğretim öğrencileri ile yapılan çalışmalarda fiziksel aktivite ve uyku sorunu ayrı ayrı ele alınıp incelenmiştir (1,12-17). Bundan dolayı bu çalışma ilköğretim öğrencilerinin fiziksel aktivite durumu ile uyku sorunu arasındaki ilişkiyi incelemek amacıyla yapılmıştır.

Araştırmanın Soruları

1. İlköğretim öğrencilerinin fiziksel aktiviteleri ne düzeydedir?

2. İlköğretim öğrencilerinin uyku bozukluğu ne düzeydedir?

3. İlköğretim öğrencilerinin fiziksel aktiviteleri ve uyku bozukluğu arasında ilişki var mıdır?

Gereç ve Yöntemler

Araştırmanın Türü: Bu araştırma, tanımlayıcı ve kesitsel tipte bir araştırma olarak gerçekleştirildi.

Araştırmanın Evren ve Örneklemi: Araştırmanın evreni, Türkiye’nin doğusunda bulunan bir ilköğretim okulunun 2021-2022 eğitim-öğretim bahar ders döneminde öğrenim gören 5, 6, 7 ve 8. sınıf öğrenci ve ebeveyninden meydana gelmiştir (n=526). Araştırmada örneklem seçimi yapılmamış olup evreninin tamamına ulaşılması hedeflenmiştir. Araştırmaya katılmayı kabul eden, veri toplama araçlarını eksik ve yanlış dolduramayan 500 öğrenci ve ebeveyn araştırmanın örneklemini oluşturmuştur. Araştırmaya katılmayı kabul etmeyen 10, veri toplama aracını yanlış dolduran 6, eksik dolduran 7 çocuk ve ebeveyn ve Türkçe okuma-yazma bilmeyen 3 ebeveyn araştırmaya dahil edilmemiştir. Araştırmacılar verileri toplamaya başlamadan önce, okul müdürü, öğretmen, öğrenci ve ebeveynlere araştırmanın amacı ve içeriği hakkında bilgi verilmiştir. Araştırmaya katılmayı kabul eden öğrenci ve ebeveynlere veri toplama araçları verilerek doldurmaları istenmiştir. Öğrenci ve ebeveynlere soruları cevaplamaları için bir hafta verilmiştir. Araştırmacılar bir hafta sonra anketleri toplamıştır.

Veri Toplama Araçları: Veriler, “Tanıtıcı Bilgi Formu”, “Fiziksel Aktivite Yeterliği Ölçeği” ve “Çocuklar İçin Uyku Bozukluğu Ölçeği” kullanılarak toplanmıştır.

Tanıtıcı Bilgi Formu: Çocuğun yaşı, cinsiyeti, ailenin gelir durumu, anne-babanın eğitim düzeyi gibi soruların yer aldığı toplam dokuz sorudan oluşmaktadır.

Fiziksel Aktivite Yeterliği Ölçeği: Campbell ve ark. (18) tarafından 2016 yılında geliştirilen ölçeğin Türkçeye uyarlaması Saygın ve ark. (19) tarafından 2017 yılında yapılmıştır. Ölçek, okulda, ulaşımda, ev içi, boş zaman ve rekreasyon, okul içi gezinti ve ulaşımda olmak üzere 5 alt boyuttan oluşmaktadır. Bireylerin farklı fiziksel faaliyet etkinliklerinde fiziksel aktivite yapma durumlarını belirleyen ölçekte 26 soru bulunmaktadır. Ölçek 10’lu Likert tiptedir. Her bir madde için 0’dan 100’e kadar değişen puanlama yapılmaktadır. Ölçekten alınan toplam puanın yüksek olması yüksek düzeyde fiziksel aktivite yeterliliği sahip olduğu anlamına gelmektedir (18). Ölçeğin alt boyutlarının Cronbach alfa değerleri; okulda 0,94, ulaşımda 0,65, ev içi 0,96, boş zaman ve rekreasyon 0,95, okul içi gezinti ve ulaşımda 0,95’dir. Çalışmada ise Cronbach alfa değerleri sırasıyla 0,83, 0,55, 0,86, 0,67, 0,65 olarak bulunmuştur.

Çocuklar İçin Uyku Bozukluğu Ölçeği: Ölçek 6-16 yaş arasındaki çocukların son 6 aydaki uyku bozukluğu araştırmada kullanılmaktadır. Bruni ve ark. (20) tarafından geliştirilen ölçeğin Türkçe geçerlilik ve güvenilirliği Ağadayı ve ark. (21) tarafından yapılmıştır. Ölçek, uyku başlatma ve sürdürme sorunları (1, 2, 3, 4, 5, 10, 11), uykuda solunum bozuklukları (13-15), uyanıklık reaksiyonları (arousal) bozukluğu (17, 20, 21), uyku uyanıklık geçiş bozuklukları (6, 7, 8, 12, 18, 19), aşırı uykululuk bozuklukları (22-26) ve uykuda aşırı terleme (9, 16) olmak üzere 6 alt boyuttan meydana gelmiştir. Beşli Likert (1= hiçbir zaman, 2= zaman zaman, 3= bazen, 4= sıkça 5= her zaman) tarzındaki ölçekte 26 madde bulunmaktadır. Ölçekten 26-130 arasında puan alınmaktadır. Ölçekten yüksek puan alınması uyku bozukluğunu göstermektedir (21). Ölçeğin Cronbach alfa değeri 0,81 çalışmada ise 0,79 olarak belirlenmiştir.

Araştırmanın Etik Yönü

Araştırmaya başlamadan önce Fırat Üniversitesi Girişimsel Olmayan Araştırmalar Etik Kurulu’ndan izni alınmıştır (karar no: 2022/08-04, tarih: 07.06.2022). Öğrenci ve ebeveynlere araştırmanın içeriği hakkında bilgi verildikten sonra yazılı ve sözlü onamları alınmıştır.

İstatistiksel Analiz

Veriler, Statistical Package for the Social Sciences (SPSS) 22 paket programında değerlendirilmiştir. Verilerin analizinde, tanımlayıcı istatistikler için aritmetik ortalama, yüzde ve standart sapma yapılmıştır. Verilerin normal dağılım gösterip göstermediğini belirlemek için Shapiro-Wilk normallik testi kullanılmış ve p>0,05 ise normal dağılım gösterdiği kabul edilmiştir. İlköğretim öğrencilerinin bazı değişkenlere göre fiziksel aktivite yeterliği ve uyku bozukluğu düzeylerini karşılaştırmak için karşılaştırmalı istatistiklerden bağımsız gruplar t-testi, değişkenler arasındaki ilişkiyi belirlemek için Pearson korelasyon testi kullanılmıştır. Araştırmada veriler p<0,05 ise istatistiksel olarak anlamlı olarak belirlenmiştir.

Bulgular

Çalışmaya katılan ilköğretim öğrencilerinin %73’ünün 12-13 yaş aralığında, %67,2’sinin kız, %61,4’ünün gelir ve gider durumunun eşit, %88,2’sinin çekirdek aile tipi olduğu bulunmuştur. Aynı zamanda öğrencilerin gece uyku süresi ortalama 8,37±1,27 saat, %66,0’ının annesinin ilköğretim mezunu, %44,8’inin babasının lise mezunu, %83,4’ünün annesinin ev hanımı ve %80,4’ünün babasının çalıştığı belirlenmiştir (Tablo 1). Araştırmaya katılan ilköğretim öğrencilerinin Çocuklar İçin Uyku Bozukluğu Ölçeği toplam puan ortalaması 52,65±11,23 ve Fiziksel Aktivite Yeterliliği Ölçeği toplam puan ortalaması 85,67±6,91 olarak bulunmuştur. Öğrencilerin yaş, cinsiyet ve aile tipi ile Çocuklar İçin Uyku Bozukluğu Ölçeği’nin, uyku başlatma ve sürdürme sorunları, uykuda solunum bozuklukları, uyanıklık reaksiyon bozukluğu, uyku uyanıklık geçiş bozukluğu, aşırı uykululuk bozuklukları, uykuda aşırı terleme alt boyutu ve toplam puan ortalaması arasında istatistiksel olarak fark olmadığı belirlenmiştir (p>0,05, Tablo 2). Araştırmada kız öğrencilerin Fiziksel Aktivite Yeterliliği Ölçeği toplam puan ortalamasının 85,29±6,84 erkek öğrencilerin ise 86,81±6,86 olduğu ve aralarındaki fark istatistiksel olarak önemli olduğu belirlenmiştir (p=0,020). Ayrıca kız öğrencilerin ulaşımda fiziksel aktivite alt boyutu puan ortalamasının (97,41±9,29) erkek öğrencilerden (89,34±10,05) fazla ve aralarındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu belirlenmiştir (p=0,034). Çocukların yaşı ve aile tipi ile Fiziksel Aktivite Yeterliliği Ölçeği alt boyutları ve toplam puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak fark bulunmamıştır (p>0,05, Tablo 3). Araştırmadaki öğrencilerin Çocuklar İçin Uyku Bozukluğu Ölçeği alt boyutları ve toplam ile Fiziksel Aktivite Yeterliliği Ölçeği alt boyutları ve toplamları arasındaki ilişki olmadığı Saptanmıştır (p>0,05, Tablo 4).

Tartışma

Okul çağı çocuklarının sağlıklı büyüme ve gelişmelerini sürdürülebilmesi için kaliteli ve yeterli uyku önemlidir (22). Çocukların uyku alışkanlıkları fiziksel aktivite düzeylerine bağlı olarak farklılık göstermektedir (22-25). Ancak çocukların geç yatması, uzun süre televizyon izlemesi, mobil cihaz ve dijital medyayı fazla kullanması gibi faktörler uyku düzeni ve uyku alışkanlığı bozulmaktadır. Bu durum uyku sorununa neden olmaktadır (22-24,26). İlköğretim öğrencilerinin fiziksel aktivite durumu ile uyku sorunu arasındaki ilişkinin incelenmesi amacıyla yaptığımız araştırmadan elde ettiğimiz bulgular ilgili literatür doğrultusunda tartışılmıştır. Araştırmadaki öğrencilerin uyku düzeyi sorunlarının Çocuklar İçin Uyku Bozukluğu Ölçeği’nden alınacak en yüksek puana (maks: 130) göre; orta düzeye yakın olduğu (52,65±11,23) belirlenmiştir. Çalışma bulgumuzdan farklı olarak Ünsal ve ark. (14) yapmış oldukları çalışmada çocukların yüksek oranda uyku sorunu yaşadıkları saptanmıştır. Çocukların yaşadıkları sosyo-kültürel çevre, televizyon izleme alışkanlıkları, uyumadan önce bilgisayar ve akıllı cep telefonu kullanma özellikleri sonuç üzerinde etkili olabilir. Ebeveyn eğitimi, annede var olan uyku sorunu, evde sigara içen bireylerin olması çocuklarda uyku problemlerine neden olmaktadır. Ayrıca uykudan önceki rutinler, bebeklikteki uyku düzeni, ailenin uyku konusundaki tutumu çocuklardaki uyku sorunu üzerinde etkili olan faktörlerdir (14). Araştırmamızda yaş gruplarının uyku bozukluklarını etkilemediği bulunmuştur. Yapılan çalışmalarda yaşın uyku kalitesini ve sorunu etkilemediği bulunmuştur (14,27,28). Elde ettiğimiz bulgu literatürle benzerlik göstermektedir. Araştırmamızdaki öğrencilerin yaş grupları arasında farkın fazla olmaması sonuç üzerinde etkili olduğunu düşündürmektedir. Çalışmamızda uyku düzeylerinin cinsiyetlerine göre farklılık göstermediği ancak kız öğrencilerin Çocuklar İçin Uyku Bozukluğu Ölçeği puan ortalaması (52,77±11,29) erkeklere göre (52,40±11,14) daha yüksek olduğu için kızlarda uyku sorunun daha fazla olduğu belirlenmiştir. Şenol ve ark. (10) çalışmasında uyku kalitesi yönünden, Ustuner Top ve Cam’ın (29) çalışması ile Dağ ve Kutlu’nun (30) çalışmasında uyku bozukluğu açısından cinsiyetler arasında fark olmadığı belirtilmiştir. Ayrıca yapılan çalışmalarda uyku alışkanlıkları açısından cinsiyetler arasında fark olmadığını saptamıştır (14,22,31). Elde ettiğimiz bulgu literatürle benzerlik göstermektedir. Yapılan çalışmalarda da, kız öğrencilerde uyku sorunlarının erkeklere göre daha fazla olduğunu gösterilmiştir (28,30,32). Toplumumuzda kız çocuklarına aile içinde ve ev işlerinde daha fazla sorumluluk verilmesi, anneye yardımcı ve destek olarak görülmesi uyku alışkanlıkları üzerinde etkili olabilir. Kültürel değerler ve inançlar uyku özelliklerini etkileyen faktörler arasında yer almaktadır (7). Araştırmamızdaki öğrencilerin aile yapılarının uyku bozuklukları puanlarını etkilemediği belirlenmiştir. Araştırma bulgumuza benzer olarak Ustuner Top ve Cam’ın (29) çalışmasında da aile yapılarına göre öğrencilerin uyku bozukluğu arasında anlamlı ilişki olmadığı belirtilmiştir. Ayrıca Ünsal ve ark.’nın (14) çalışmasında da ailenin geniş ya da çekirdek aile olma özelliğine göre çocukların uyku alışkanlıkları arasında anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır. Araştırmadaki öğrencilerin büyük bir bölümünün çekirdek aile yapısına sahip olması nedeniyle evde yaşayan birey sayısının az olması sonuç üzerinde etkili olabilir. Evdeki çocuk ve kişi sayısının fazla olması uyku şikayetlerini artırmaktadır (28,33). Bu araştırmada ilköğretim öğrencilerinin Fiziksel Aktivite Yeterliği Ölçeği toplam puanı ortalaması 85,67±6,91 olarak bulunmuştur. Ölçekten en fazla 100 puan alındığı için araştırmaya katılan öğrencilerin fiziksel aktivite düzeylerinin yüksek olduğu, erkek öğrencilerin fiziksel aktivite yeterliği düzeylerinin (86,81±6,86) kız öğrencilere (85,29±6,84) göre daha yüksek ve toplam puan ortalamaları arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu belirlenmiştir. Yapılan çalışmalarda araştırma bulgumuza benzer olarak öğrencilerin fiziksel aktivite düzeylerinin yüksek olduğu belirtilmiştir (34,35). Bu konudaki diğer çalışmalarda da erkek öğrencilerin kızlara göre fiziksel aktivite düzeylerinin daha yüksek ve fiziksel aktiviteye karşı daha istekli ve olumlu tutuma sahip olduklarını bulundu (34,35). Ayrıca Al-Zandee ve Ünlü’nün (4) çalışmasında da erkeklerin fiziksel yönden daha aktif oldukları ve kızlara göre algılanan fiziksel aktivite yetenek düzeylerinin daha yüksek olduğu belirtilmiştir. Elde ettiğimiz bulgu literatürle benzerlik göstermektedir. Erkek çocuklarının fiziksel yönden daha aktif olmaları, sportif faaliyetlere daha fazla katılmaları sonuç üzerinde etkili olabilir. Kızların erkeklere göre ergenlik dönemine daha önce girmesi, fiziksel açıdan yaşadıkları değişiklikler, kendilerini fiziksel aktivitelerde zayıf hissetmelerine neden olabilmektedir (4). Araştırmadaki öğrencilerin uyku bozukluğu düzeyleri ile fiziksel aktivite durumları arasında ilişkinin olmadığı belirlendi. Öğrencilerin fiziksel aktivite düzeyinin yüksek olmasının uyku sorununu engellediği ve sonuç üzerinde etkili olduğu düşünülmektedir. Çocuklarda daha az fiziksel egzersiz uyku bozukluklarına neden olabilir ve uykunun kalitesini bozar (29). Araştırma bulgumuzdan farklı olarak Bidulescu ve ark. (36) çalışmasında uyku kalitesi ile fiziksel aktivite arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki olduğu belirtildi. Bu farklılık; sosyo-kültürel özelliklerden, çevresel faktörlerden ve fiziksel aktivite düzeylerindeki farklılıklardan kaynaklanabilir.

Çalışmanın Kısıtlılıkları

Araştırmanın belirli tarihler arasında ve bir ilköğretim okulunda yapılması araştırmanının sınırlılıklarıdır.

Sonuç

Araştırmadaki öğrencilerde uyku sorunu olmadığı, yaş, cinsiyet ve aile tipine göre uyku sorunları arasında farkın anlamlı olmadığı ancak kız öğrencilerin uyku sorunu düzeylerinin erkeklere göre daha fazla olduğu belirlendi. Öğrencilerin fiziksel aktivite düzeylerinin yüksek, erkek öğrencilerin fiziksel aktivite düzeylerinin kızlara göre daha fazla olduğu saptandı. Öğrencilerin fiziksel aktivite düzeyleri ile uyku sorunları arasında ilişki olmadığı belirlendi. Bu sonuçlar doğrultusuna okul çağı çocuklarının okul başarısı, fiziksel ve psikolojik olarak sağlıklı bir birey olmaları için uyku sorunları ve fiziksel aktivite açısından değerlendirilmesi gerekir. Okul sağlığı ekibi üyeleri okul çocuklarında fiziksel aktivite ve uykunun geliştirilmesi, uyku bozukluklarının önlenmesine yönelik olarak çocuklara ve ailelere rehberlik etmeli, çocukların televizyon izleme durumları ve uyku alışkanlıklarını belirlemelidir. Çocukları fiziksel aktivitelere yönlendirmeli, gece yeterli sürede uyumaları ve uykuya dalmayı kolaylaştırıcı alışkanlıkların kazandırılması ve uyku hijyeni hakkında eğitimler planlamalı ve belirli aralıklarla bu konuda eğitimler vermelidir.

Etik

Etik Kurul Onayı: Araştırmaya başlamadan önce Fırat Üniversitesi Girişimsel Olmayan Araştırmalar Etik Kurulu’ndan izni alınmıştır (karar no: 2022/08-04, tarih: 07.06.2022).

Hasta Onayı: Öğrenci ve ebeveynlere araştırmanın içeriği hakkında bilgi verildikten sonra yazılı ve sözlü onamları alınmıştır.

Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu ve editörler kurulu dışında olan kişiler tarafından değerlendirilmiştir.

Yazarlık Katkıları

Konsept: D.C.Ş., F.P., Dizayn: D.C.Ş., F.P., Veri Toplama veya İşleme: D.C.Ş., Analiz veya Yorumlama: D.C.Ş., F.P., Litaratür Arama: D.C.Ş., F.P., Yazan: D.C.Ş., F.P.

Çıkar Çatışması: Yazarlar tarafından çıkar çatışması bildirilmemiştir.

Finansal Destek: Yazarlar tarafından finansal destek almadıkları bildirilmiştir.